Δαρβίνος και εξέλιξη

Στις 12 Φλεβάρη του 1809 γεννιέται ο Κάρολος Δαρβίνος. Πενήντα χρόνια αργότερα δημοσιεύεται το βιβλίο του “Καταγωγή των Ειδών”. Ένα βιβλίο σταθμό στην προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει τη φύση, τον άνθρωπο, την προέλευση των οργανισμών του πλανήτη μας καθώς και του ανθρώπου. Μέχρι τότε κυριαρχούσε η αντίληψη ότι όλα τα είδη πάνω στη γη παραμένουν διαχρονικά αναλλοίωτα, χωρίς να υπάρχει καμία σχέση μεταξύ τους.

Σε μια εποχή όπου δεν είχε ανακαλυφτεί το DNA και ο ρόλος του σαν γενετικό υλικό και φορέας της κληρονομικότητας, όταν δεν υπήρχε καμιά σκέψη περί γονιδίων και μεταλλάξεων, ο Δαρβίνος έβαζε τα θεμέλια της γνώσης για τη διαλεκτική αλληλεπίδραση του περιβάλλοντος στην εξέλιξη των οργανισμών και αντιθέτως. Ερχόμενος σε σύγκρουση με τις ίδιες του θρησκευτικές αντιλήψεις και σπουδές αλλά και με το βαθειά αντιδραστικό λόγω θρησκοληψίας επιστημονικό και μη κατεστημένο, θεμελίωσε την εξελικτική θεωρία και το ρόλο της φυσικής επιλογής, παρουσιάζοντας αποδεικτικό υλικό ως αποτέλεσμα μακροχρόνιας ερευνητικής του προσπάθειας.

Ο πυρήνας της λογικής του ήταν ότι όλοι οι οργανισμοί ζουν και αναπτύσσονται σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Οι οργανισμοί επιβιώνουν γιατί είναι προσαρμοσμένοι σ’ αυτό. Έχουν αναπτύξει μηχανισμούς που τους καθιστούν ικανούς να διαχειρίζονται την ενέργεια που τους παρέχει με διάφορους τρόπους η φύση, όπως την ηλιακή ακτινοβολία και την τροφή τους. Σε κάθε είδος οργανισμών ανήκουν τα άτομα που μπορούν να αναπαράγονται μεταξύ τους και να δίνουν γόνιμους απογόνους.

Τα άτομα όμως του ίδιου είδους δεν είναι πανομοιότυπα. Το κάθε ένα παρουσιάζει διαφοροποιήσεις από τα υπόλοιπα, πράγμα που τους δίνει και διαφορετικές δυνατότητες προσαρμογής τους στο περιβάλλον. Μέσα στο χρόνο και σε κάθε γωνιά της γης οι παράγοντες του περιβάλλοντος όπως η θερμοκρασία, η διαθεσιμότητα τροφής που σχετίζεται με τις αυξομειώσεις και του νερού αλλά και της ηλιακής ακτινοβολίας κλπ μεταβάλλονται. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των οργανισμών για επιβίωση μεταβάλλει ένταση και ποιότητα. Η υπάρχουσα διαφορετικότητα των ατόμων σε κάθε είδος οδηγεί κατά χρονικά διαστήματα στην επικράτηση του άλφα ή βήτα χαρακτηριστικού που τους προσδίδει μεγαλύτερη ικανότητα επιβίωσης στις εκάστοτε συνθήκες. Μέσα κι από την γεωγραφική απομόνωση, η συσσώρευση τέτοιων επικρατών χαρακτηριστικών απομακρύνει ομάδες ατόμων από τον άλλο πληθυσμό και μέσα από μακρόχρονα διαστήματα οδηγεί σε αναπαραγωγική ασυμβατότητα τις ομάδες αυτές των πληθυσμών και στη δημιουργία νέων ειδών. Πρωταρχική ανάγκη γι’ αυτό η καλύτερη προσαρμοστικότητα στις συγκεκριμένες συνθήκες ή αλλιώς διαδικασία της φυσικής επιλογής.

Η θεωρία της εξέλιξης ήρθε σε απόλυτη συμφωνία με τις νέες ανακαλύψεις στη Βιοχημεία, στη Γενετική, στην όλο και πιο σε βάθος γνώση της λειτουργίας του DNA, των γονιδίων, της Βιοτεχνολογίας κλπ. Το σχέδιο λειτουργίας ενός οργανισμού με βάση το γενετικό του υλικό, καθώς και η διαδικασία της αναπαραγωγής του καταδεικνύονται μέσα από την οργάνωση του DNA και των γονιδίων. Όλες οι λειτουργίες του οργανισμού εξαρτώνται από την παρουσία πρωτεϊνών που υπεύθυνο για την κατασκευή τους είναι το DNA. Η απουσία ενός γονιδίου (τμήματος του DNA στο οποίο οφείλεται η κατασκευή μιας πρωτεΐνης ή τμήματος της) οδηγεί στην αδυναμία εκτέλεσης μιας λειτουργίας ή στην τροποποίηση της. Τροποποίηση (ή μετάλλαξη) ενός γονιδίου μπορεί να επιφέρει τα ίδια αποτελέσματα. Μέσα στους αιώνες το γενετικό υλικό των οργανισμών συνεχώς μεταβάλλεται. Οι οργανισμοί μεταβάλλονται. “Τα πάντα ρει”. Γι’ αυτό όλοι οι άνθρωποι που περάσαμε και θα περάσουμε από τον πλανήτη είμαστε διαφορετικοί μεταξύ μας.

Πολύς λόγος έγινε για το αν ο Δαρβίνος υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο. Γι’ αυτό και τον αποκαλούσαν “άνθρωπο-μαϊμού”! Η αλήθεια είναι ότι η θεωρία του λέει ότι ο άνθρωπος και ο πίθηκος, όπως κι ο ουρακοτάγκος, ο γορίλας κλπ κατάγονται από κοινό πρόγονο που έχει εξαφανιστεί εκατομμύρια χρόνια πριν και μεταξύ τους δεν υπάρχει καμία επαφή. Αυτό αποδεικνύεται εύκολα με τη μελέτη του DNA των οργανισμών. Από τότε που ο Δαρβίνος διατύπωσε τη θεωρία του μέχρι σήμερα, η Βιολογία έχει κάνει τεράστια άλματα. Ανακάλυψε το γενετικό κώδικα. Πως δηλαδή το DNA κατασκευάζει πρωτεΐνες. Και κυρίως ότι αυτός ο κώδικας είναι κοινός για όλους τους οργανισμούς πάνω στη γη. Από ένα βακτήριο μέχρι μια φάλαινα και ένα πεύκο! Αυτό από μόνο του είναι ακλόνητη απόδειξη της εξελικτικής θεωρίας. Όλοι οι οργανισμοί έχουμε κοινή προέλευση. Αλλά και οι σημαντικότεροι μεταβολικοί μηχανισμοί είναι κοινοί στους οργανισμούς. Η κυτταρική αναπνοή, μηχανισμός μετατροπής της ενέργειας στα κύτταρα, γίνεται με ακριβώς τον ίδιο τρόπο και με τα ίδια χημικά μόρια σε όλους τους οργανισμούς, μονοκύτταρους και πολυκύτταρους, ζωικούς και φυτικούς.

Ένα βασικό ερώτημα είναι γιατί ο Δαρβίνος και η θεωρία της εξέλιξης πολεμήθηκαν και συνεχίζουν να πολεμούνται με τόσο μίσος πρώτα από την εκκλησία, δυτική και ανατολική σε όλο τον κόσμο, αλλά κι από κάθε αντιδραστικό κύκλο, “επιστημονικό” ή μη. Όσον αφορά την αντίδραση των εκκλησιαστικών κύκλων ο λόγος είναι προφανής. Η θεωρία της εξέλιξης ανατρέπει όλο το μύθο περί της γένεσης των οργανισμών και του ανθρώπου από υπερφυσικές δυνάμεις, αποκαθηλώνει τον άνθρωπο από την περίοπτη περιούσια θέση με την οποία τον είχαν περιβάλλει και τον αποκαθιστά σαν έναν κρίκο της τροφικής αλυσίδας, γέννημα θρέμμα της διαδικασίας της φυσικής επιλογής.

Φυσικά το ερώτημα ποιος κατασκεύασε τον άνθρωπο μετατίθεται στο ποιος κατασκεύασε τον πρώτο ή καλύτερα τους πρώτους οργανισμούς στη γη, μια και ο άνθρωπος δεν χρειάζεται πλέον κατασκευαστή. Κι επειδή όλοι οι οργανισμοί είναι δομημένοι και λειτουργούν κυρίως με οργανικές ενώσεις, το ερώτημα μετατίθεται στο πως πρωτοκατασκευάστηκαν αυτές, μια και σήμερα καμιά οργανική ένωση δεν κατασκευάζεται από ανόργανα συστατικά εκτός μόνο από τα φυτά με τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης. Ποια εξήγηση θα μπορούσε να δοθεί σε αυτό το πραγματικά ουσιαστικό ερώτημα; Η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα; Που σπάει η αλυσίδα;

Στο ερώτημα αυτό απάντησε 65 χρόνια μετά από τη δημοσίευση του βιβλίου του Δαρβίνου “Η καταγωγή των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής” ο Ρώσος βιοχημικός Alexander Oparin. Μέσα από μια πρωτότυπη θεωρητική ανάλυση, το 1924 παρουσίασε τη θεωρία του για την παραγωγή οργανικών ενώσεων από ανόργανα συστατικά, κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στη γη πριν εμφανιστεί η ζωή. Με το πείραμα των Miller-Urey που έγινε το 1953 αποδείχτηκε στην πράξη η δυνατότητα παραγωγής σύνθετων οργανικών ενώσεων από ανόργανα συστατικά. Από τότε η έρευνα προχώρησε σε βάθος και αποδείχτηκε ότι όλα σχεδόν τα συστατικά των μακρομορίων που συνθέτουν τη ζωή μπορούν να προέλθουν από ανόργανες ενώσεις κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στην αυγή της ζωής στη γη. Ο Oparin προχώρησε περισσότερο. Περιέγραψε το μοντέλο οργάνωσης των οργανικών ενώσεων σε δομές που μπορούσαν να οδηγήσουν σε κυτταρικές μορφές. Η ανάγκη ύπαρξης θεού για την “κατασκευή” του ανθρώπου και των άλλων οργανισμών μηδενίστηκε.

Δαρβίνος και εκπαίδευση
Δεν υπάρχει λογικός και ισορροπημένος άνθρωπος που να αμφισβητεί την αναγκαιότητα της γνώσης. Και η επιστημονική γνώση είναι οπωσδήποτε η πιο έγκυρη. Βασική μεθοδολογία της επιστημονικής προσέγγισης είναι τα πειραματικά δεδομένα, μέσα από την επαναληπτικότητα, να οδηγούν, συσχετιζόμενα με προϋπάρχουσα γνώση, σε διατύπωση λογικών προτάσεων που να επιδέχονται επιβεβαίωσης ή απόρριψης. Αυτή είναι και η δύναμη της επιστημονικής γνώσης, να επιδέχεται κριτική. Κι έτσι, με αρνήσεις και καταφάσεις να προχωράει.

Σύμφωνα με τη θρησκεία δημιουργός του ανθρώπου είναι ο θεός. Αυτό αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της θρησκευτικής αντίληψης. Είναι λοιπόν απόλυτα λογικό μια θεωρία που αποδεικνύει ότι δεν χρειάζεται δημιουργός για τον άνθρωπο να είναι επικίνδυνη για τη θρησκεία. Για κάθε θρησκεία που αναφέρεται σε δημιουργό των όντων, ευαγγελιστές, καθολικούς, ορθόδοξους, προτεστάντες, μουσουλμάνους κλπ. Για τη Βιολογία βέβαια σήμερα δεν υπάρχει “θεωρία της εξέλιξης”. Μιλάει για εξέλιξη και δεν υπάρχει καμιά αμφισβήτηση περί αυτής από κανένα σοβαρό βιολόγο σε ολόκληρο τον κόσμο.

Στην Αμερική οι φονταμενταλιστές απάντησαν με το “ευφυές σχέδιο”. Επιμένουν πέρα από κάθε λογική ότι οι οργανισμοί κατασκευάζονται από ένα ανώτατο ον και ότι οι οργανισμοί δεν εξελίσσονται. Φυσικά αυτή η “λογική” οδηγεί στη θεωρία της αυτόματης γένεσης, θεωρία που έχει καταπέσει μετά από αλλεπάλληλα χτυπήματα εδώ και αιώνες από τους Ρέντυ και Σπαλαζάνι, αλλά κυρίως και τελειωτικά από τον Luis Paster που με ένα ευφυέστατο πείραμα απέδειξε ότι ούτε τα μικρόβια μπορούν να προέλθουν αβιωτικά. Μια θεωρία που δεν έχει καμιά επιστημονική τεκμηρίωση. Και όμως!

Το 2005 η Σχολική Επιτροπή της περιοχής του Ντόβερ στο Χάρισμπουργκ της Πενσυλβανίας απαιτεί από τους καθηγητές να διαβάσουν μια δήλωση προτού διδάξουν στις τάξεις τους την Εξέλιξη. Αυτή λέει ότι η θεωρία του Κάρολου Δαρβίνου “δεν είναι μια αποδεδειγμένη θεωρία” και έχει ανεξήγητα χάσματα. Η δήλωση παραπέμπει μετά τους μαθητές στο βιβλίο τους που περιέχει πληροφορίες για το Ευφυές Σχέδιο. Ως γνωστόν το Ευφυές Σχέδιο είναι μια θεωρία που υποστηρίζει ότι, “ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των οργανισμών εξηγούνται καλύτερα από μια ευφυή αφορμή ή αιτία παρά από μια μη κατευθυνόμενη διαδικασία όπως είναι η φυσική επιλογή”. Το Συμβούλιο Παιδείας της Πολιτείας του Κάνσας ψήφισε 6 προς 4 να επιτρέψει μια σειρά δηλώσεων στις τάξεις οι οποίες επικρίνουν τη θεωρία του Κάρολου Δαρβίνου. Τον Αύγουστο του 2005 ο Αμερικανός πρόεδρος υποστήριξε ότι το Ευφυές Σχέδιο πρέπει να διδάσκεται παράλληλα με την εξέλιξη. Το φθινόπωρο του 2005, στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, μια ομάδα γονέων μαθητών Λυκείου προσέφυγε στα δικαστήρια προσβάλλοντας αυτή την απόφαση. Οι γονείς νίκησαν. Το δικαστήριο αποφάσισε πως ο «ευφυής σχεδιασμός» δεν είναι επιστήμη, συνεπώς η διδασκαλία του είναι αντισυνταγματική αφού το Σύνταγμα των ΗΠΑ διαχωρίζει σαφώς θρησκεία από κράτος.

Στην Αμερική ο Δαρβίνος δικαιώθηκε. Στην Ελλάδα;
Το 1910-1911, ξέσπασαν τα περίφημα «αθεϊκά» του Βόλου. Αφορμή, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που είχαν ξεκινήσει κορυφαίοι δημοτικιστές και παιδαγωγοί της εποχής στο Παρθεναγωγείο του Βόλου. Οι ιεράρχες και οι συντηρητικοί πολιτικοί αφηνίασαν και οι υπεύθυνοι του σχολείου παραπέμφθηκαν δικαστικώς. Κατηγορία: «προσεπάθησαν διά ζώσης, διά διδασκαλίας και δι εντύπων φυλλαδίων να ελκύσωσι προσηλύτους εις λεγόμενα θρησκευτικά δόγματα, τουτέστι την αθεΐαν, με τα οποία ενεργούμενα είναι ασυμβίβαστος η διατήρησις της πολιτικής τάξεως, διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει Θεός (...), ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθη υπό πιθήκων, ότι ο Θεός είναι ένα αγγούρι (κ.λπ.)». Έτσι η Ελλάδα είχε την «τιμή» να πρωτοπορήσει με τη δίκη των «αθεϊστών» στο Ναύπλιο το 1914 (έντεκα χρόνια πριν από την αμερικανική «Δίκη των Πιθήκων»). Οι κατηγορούμενοι αθωώθηκαν.

Μετά τη μεταπολίτευση και μέχρι το 1999 η εξέλιξη διδασκόταν στην Τρίτη Λυκείου και μόνο στους μαθητές της δεύτερης δέσμης, της λεγόμενης θετικής κατεύθυνσης για υποψήφιους ιατρικών και βιολογικών επιστημών. Σε ένα δηλαδή περιορισμένο ποσοστό των μαθητών. Από τότε μέχρι σήμερα δεν διδάσκεται καθόλου και σε κανέναν. Αν και συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο της τρίτης γυμνασίου, έχει τοποθετηθεί στο τέλος του βιβλίου ως 7ο και τελευταίο κεφάλαιο με αποτέλεσμα να μη διδάσκεται λόγω μη επάρκειας χρόνου. Όσο για το λύκειο, στα μεν επαγγελματικά δεν αναφέρεται πουθενά, στα δε γενικά αν και περιλαμβάνεται στο βιβλίο γενικής παιδείας της τρίτης λυκείου ως τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο, δεν είναι μέσα στη διδακτέα ύλη. Σημαντική παρατήρηση: το μάθημα της Βιολογίας και για τη δεύτερη και για την τρίτη τάξη του γενικού λυκείου διδάσκεται για μια ώρα τη βδομάδα (σε αντίθεση τα θρησκευτικά διδάσκονται από το δημοτικό και στις έξη τάξεις του γυμνάσιου και λυκείου επί δυο ώρες τη βδομάδα πλην της τρίτης λυκείου όπου διδάσκεται για μια.

Το καλοκαίρι του 2006, πάνω από 250 πανεπιστημιακοί, ερευνητές και εκπαιδευτικοί υπέγραψαν ένα ψήφισμα για τη διδασκαλία της εξέλιξης στα σχολεία τονίζοντας τη σημασία της ως ενοποιητικού πλαισίου της βιολογίας. Η Εκκλησία απέφυγε να απαντήσει, ενώ το υπουργείο Παιδείας συνέχισε τον ουσιαστικό αποκλεισμό του Δαρβίνου