Γιατί η βλακεία είναι ακατανίκητη;

 Η ανθρώπινη βλακεία επιβιώνει εξελικτικά, βάζοντας τρικλοποδιές ακόμη και στους πιο έξυπνους! Οι ερευνητές ανακαλύπτουν το RQ που συμπληρώνει το IQ και εξηγούν γιατί πέφτουν έξω επιχειρήσεις με πανέξυπνους υπαλλήλους











Αν κοιτάξετε προσεκτικά γύρω σας θα τη δείτε παντού – ακόμη και στα λαμπρότερα μυαλά, ακόμη, μερικές φορές, και στον ίδιο τον εαυτό σας. Αν και τους δυο τελευταίους αιώνες πολλοί στοχαστές έχουν αποφανθεί κατηγορηματικά ότι η ανθρώπινη βλακεία είναι πανταχού παρούσα και δεν έχει όρια, η επιστήμη μόλις πρόσφατα άρχισε να καταπιάνεται με το – δύσκολο αλλά και γεμάτο εκπλήξεις, όπως αποδεικνύεται – έργο να τη μετρήσει. Τα ερωτήματα που ανακύπτουν είναι πολλά. Κατ' αρχάς, για παράδειγμα, αν η βλακεία αποτελεί από εξελικτικής απόψεως μειονέκτημα, τότε γιατί δεν είμαστε όλοι ιδιοφυΐες; Και γιατί σε ορισμένες περιπτώσεις εκείνοι που είναι βραδύτεροι στο μυαλό τα καταφέρνουν καλύτερα από εκείνους που είναι εξυπνότεροι; Αποδεικνύεται επίσης ότι η ανοησία είναι ένα «δεινό» που μπορεί να πλήξει τους πάντες, ακόμη και τις μεγαλοφυΐες, και μάλιστα στην περίπτωση αυτή με καταστροφικές συνέπειες, αν κρίνουμε από τις «βλακείες» μεγάλων ανδρών όπως ο Ναπολέων. Η δε «λειτουργική βλακεία» των μεγάλων οργανισμών, η οποία «τρέφει» τη βλακεία των κατά τα άλλα ευφυέστατων και με υψηλά προσόντα υπαλλήλων τους, μπορεί να οδηγήσει, όπως ανακάλυψαν ερευνητές, σε παγκόσμιας εμβέλειας δεινά σαν την πρόσφατη χρηματοοικονομική κρίση.


«Η Γη έχει τα όριά της, όμως η ανθρώπινη βλακεία δεν έχει όρια» έγραψε ο Γκιστάβ Φλομπέρ. Το γεγονός αυτό τον εξόργιζε. Παραστατικές περιγραφές των ανόητων συγχρόνων του γέμιζαν τα πολυάριθμα γράμματά του προς τη Λουίζ Κολέ, τη γαλλίδα ποιήτρια που είχε εμπνεύσει το μυθιστόρημά του «Μαντάμ Μποβαρί». Εβλεπε τη βλακεία παντού, από τα κουτσομπολιά των «ανακατώστρων» της μεσαίας τάξης ως τις διαλέξεις των ακαδημαϊκών. Ούτε καν ο Βολταίρος δεν ξέφυγε από την κριτική ματιά του. Κυριευμένος από αυτή την εμμονή αφιέρωσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στο να συγκεντρώσει χιλιάδες παραδείγματα σε ένα είδος εγκυκλοπαίδειας της ανοησίας, στο «Μπουβάρ και Πεκισέ». Πέθανε προτού ολοκληρώσει το έργο αυτό το οποίο θεωρούσε ότι θα αποτελούσε το αριστούργημά του και ορισμένοι αποδίδουν τον ξαφνικό θάνατό του, σε ηλικία 58 ετών, στην απογοήτευση που του προκάλεσε η έρευνα για αυτό το βιβλίο.

Η καταγραφή της έκτασης της ανθρώπινης βλακείας ακούγεται ενδεχομένως σαν μια βλακώδης ενασχόληση, κάτι το οποίο ίσως μπορεί να εξηγήσει γιατί οι μελέτες σχετικά με την ανθρώπινη νοημοσύνη έτειναν κυρίως στο να εστιάζουν στην ανώτερη κλίμακα του φάσματος της ευφυΐας. Παρ' όλα αυτά αυτό καθαυτό το εύρος αυτού του φάσματος εγείρει πολλά ενδιαφέροντα ερωτήματα. Αν το να είναι κάποιος έξυπνος αποτελεί ένα τόσο σημαντικό πλεονέκτημα, για παράδειγμα, γιατί δεν είμαστε όλοι έξυπνοι; 'Η υπάρχουν μειονεκτήματα στο να πιάνει κάποιος πουλιά στον αέρα τα οποία μερικές φορές δίνουν το πάνω χέρι σε εκείνους που έχουν βραδύτερη σκέψη; Και γιατί ακόμη και οι εξυπνότεροι άνθρωποι έχουν μερικές φορές μια ροπή προς... τη βλακεία;

Πότε γεννήθηκε η «ανοησία»;

Οπως αποδεικνύεται, η αποδεκτή σε μας κλίμακα για τη νοημοσύνη - ιδιαίτερα ο δείκτης ευφυΐας IQ - έχει ελάχιστη σχέση με τις παράλογες συμπεριφορές που εξόργιζαν τόσο τον Φλομπέρ. Μπορεί πραγματικά κάποιος να είναι εξαιρετικά έξυπνος και ταυτοχρόνως πολύ ανόητος. Η κατανόηση των παραγόντων που οδηγούν τους έξυπνους ανθρώπους στο να παίρνουν κακές αποφάσεις αρχίζει να ρίχνει φως σε πολλές από τις μεγαλύτερες καταστροφές της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένης της πρόσφατης χρηματοοικονομικής κρίσης. Ακόμη πιο ενδιαφέρον, οι τελευταίες έρευνες ίσως υποδεικνύουν τρόπους για να αποφύγουμε μια κατάσταση που μπορεί να πλήξει τον καθένα μας.

Η ιδέα ότι η ευφυΐα και η βλακεία αποτελούν απλώς τα αντίθετα άκρα ενός ενιαίου φάσματος είναι παραδόξως σύγχρονη. Ο αναγεννησιακός ανθρωπιστής και θεολόγος Ερασμος περιέγραφε τη Μωρία - ή Stultitia στα λατινικά - ως μια ξεχωριστή οντότητα η οποία καταγόταν από τον θεό του πλούτου και τη νύμφη της νεότητας. Αλλοι την είδαν ως έναν συνδυασμό της ματαιοδοξίας, της ξεροκεφαλιάς και της μίμησης. Μόλις στα μέσα του 18ου αιώνα η ανοησία συγχωνεύθηκε με τη μέτρια νοημοσύνη, λέει ο Ματέις φαν Μπόξσελ, ολλανδός ιστορικός ο οποίος έχει γράψει πολλά βιβλία σχετικά με τη βλακεία. «Περίπου εκείνη την εποχή η αστική τάξη ανήλθε στην εξουσία και η λογική αποτέλεσε έναν νέο κανόνα με τον Διαφωτισμό» λέει. «Αυτό έκανε τον καθένα κύριο της μοίρας του».

Τι μας δείχνει το τεστ IQ;

Οι σύγχρονες προσπάθειες για τη μελέτη των διαφοροποιήσεων της ανθρώπινης ικανότητας έτειναν να εστιάζουν στα τεστ IQ τα οποία βάζουν έναν αριθμό στη νοητική ικανότητα ενός ατόμου. Ισως αναγνωρίζονται περισσότερο ως ένα μέτρο της αφηρημένης συλλογιστικής, λέει ο ψυχολόγος Ρίτσαρντ Νίσμπετ από το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν στο Αν Αρμπορ. «Αν έχετε IQ 120, η μαθηματική ανάλυση είναι εύκολη για σας. Αν έχετε 100, μπορείτε να τη μάθετε αλλά θα πρέπει να έχετε κίνητρο ώστε να αφιερώσετε πολλή δουλειά. Αν το IQ σας είναι 70 δεν έχετε καμία πιθανότητα να συλλάβετε τη μαθηματική ανάλυση». Το μέτρο φαίνεται να προβλέπει τις ακαδημαϊκές επιδόσεις και την επαγγελματική επιτυχία.

Διάφοροι παράγοντες μπορούν να καθορίσουν το πού βρίσκεστε στην κλίμακα του IQ. Ενδεχομένως το ένα τρίτο των διαφοροποιήσεων στη νοημοσύνη μας οφείλεται στο περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε - η διατροφή και η παιδεία μας, για παράδειγμα. Τα γονίδια από την άλλη πλευρά συνεισφέρουν κατά περισσότερο από 40% στις διαφορές που μπορεί να παρατηρούνται ανάμεσα σε δυο ανθρώπους. Οι διαφορές αυτές μπορεί να εκδηλώνονται στη «δικτύωση» του εγκεφάλου μας. Οι εξυπνότεροι εγκέφαλοι φαίνονται να έχουν πιο αποτελεσματικά δίκτυα συνδέσεων μεταξύ των νευρώνων. Αυτό μπορεί να καθορίζει πόσο καλά κάποιος μπορεί να χρησιμοποιεί τη μακροπρόθεσμη, «λειτουργική» μνήμη για να συνδέσει ετερόκλητες ιδέες και να φθάσει γρήγορα σε στρατηγικές που επιλύουν ένα πρόβλημα, λέει η Τζένι Φερέλ, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Αγγλίας στο Μπρίστολ. «Αυτές οι νευρωνικές συνδέσεις αποτελούν τη βιολογική βάση για να κάνει κάποιος αποτελεσματικές νοητικές συνδέσεις».

Είναι «επικίνδυνη» η εξυπνάδα;

Οι διαφοροποιήσεις της νοημοσύνης έχουν κάνει ορισμένους να αναρωτιούνται αν η ανώτερη εγκεφαλική δύναμη έρχεται με ένα κόστος - αλλιώς γιατί δεν έχουμε όλοι εξελιχθεί ώστε να είμαστε μεγαλοφυΐες; Δυστυχώς δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία που να απαντούν σε αυτό. Για παράδειγμα, ορισμένοι έχουν υποστηρίξει ότι η κατάθλιψη μπορεί να είναι πιο διαδεδομένη στα εξυπνότερα άτομα οδηγώντας σε υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών, δεν υπάρχουν όμως μελέτες που να υποστηρίζουν επαρκώς αυτή την ιδέα. Μια από τις λίγες μελέτες που αναφέρουν μια αρνητική πλευρά στην ευφυΐα έχει διαπιστώσει ότι οι στρατιώτες με υψηλότερο IQ είχαν περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η επίδραση ήταν ωστόσο πολύ μικρή ενώ άλλοι παράγοντες μπορεί να έχουν αλλοιώσει τα δεδομένα.

Οι βραδύνοες στη βάση του κοινωνικού ιστού

Εναλλακτικά οι διαφοροποιήσεις στην ευφυΐα μας μπορεί να έχουν προκύψει από μια διαδικασία που αποκαλείται «γενετική παρέκκλιση», η οποία ξεκίνησε όταν ο ανθρώπινος πολιτισμός μετρίασε τις προκλήσεις που καθοδηγούσαν την εξέλιξη του εγκεφάλου μας. Ο Τζέραλντ Κράμπτρι από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας είναι ένας από τους κύριους υπέρμαχους αυτής της ιδέας. Επισημαίνει ότι η νοημοσύνη μας εξαρτάται από περίπου 2.000 ως 5.000 διαρκώς μεταλλασσόμενα γονίδια. Στο μακρινό παρελθόν οι άνθρωποι στους οποίους οι μεταλλάξεις είχαν επιβραδύνει τη νοητική ικανότητα δεν θα είχαν επιβιώσει ώστε να περάσουν τα γονίδιά τους στις επόμενες γενιές. Ο κ. Κράμπτρι όμως υποστηρίζει ότι καθώς οι ανθρώπινες κοινωνίες άρχισαν να διέπονται περισσότερο από ένα πνεύμα συνεργασίας εκείνοι που ήταν βραδύτεροι στη σκέψη στηρίχτηκαν στην επιτυχία εκείνων που είχαν υψηλότερη νοημοσύνη. Στην πραγματικότητα, λέει, αν παίρναμε κάποιον από το 1000 π.Χ. και τον βάζαμε στη σύγχρονη κοινωνία θα διαπιστώναμε ότι θα ήταν «ένας από τους εξυπνότερους και πνευματικά πιο ζωντανούς από τους συναδέλφους και φίλους μας».

Η θεωρία αυτή αποκαλείται συχνά «θεωρία της ηλιθιοκρατίας», από την ταινία «Idiocracy» η οποία φαντάζεται ένα μέλλον στο οποίο το δίχτυ της κοινωνικής ασφάλειας έχει δημιουργήσει μια πνευματική έρημο. Αν και έχει ορισμένους υποστηρικτές, τα στοιχεία στα οποία βασίζεται είναι έωλα. Δεν μπορούμε εύκολα να εκτιμήσουμε τη νοημοσύνη των μακρινών προγόνων μας ενώ ο μέσος όρος του δείκτη IQ έχει στην πραγματικότητα αυξηθεί ελαφρά μέσα στο πιο πρόσφατο παρελθόν. Αν μη τι άλλο, «αυτό καταρρίπτει τον φόβο ότι οι λιγότερο έξυπνοι άνθρωποι κάνουν περισσότερα παιδιά και έτσι η εθνική νοημοσύνη θα μειωθεί» λέει ο ψυχολόγος Αλαν Μπάντελι από το Πανεπιστήμιο του Γιορκ στη Βρετανία.

Πότε οι έξυπνοι γίνονται ανόητοι και το αντίστροφο;

Σε κάθε περίπτωση, τέτοιου είδους θεωρίες σχετικά με την εξέλιξη της νοημοσύνης ίσως χρειάζονται μια ριζική αναθεώρηση υπό το φως των πρόσφατων εξελίξεων οι οποίες έχουν οδηγήσει πολλούς στο να πιστεύουν ότι υπάρχουν πολύ περισσότερες διαστάσεις στην ανθρώπινη νόηση από το μέτρο του IQ. Οι επικριτές του δείκτη έχουν εδώ και καιρό επισημάνει ότι οι επιδόσεις στα τεστ IQ μπορούν εύκολα να αλλοιωθούν από παράγοντες όπως η δυσλεξία, η παιδεία και η κουλτούρα. «Το πιθανότερο είναι ότι θα είχα πολύ κακές επιδόσεις σε ένα τεστ νοημοσύνης σχεδιασμένο από έναν ινδιάνο της φυλής των Σιου του 18ου αιώνα» λέει ο κ. Νίσμπετ. Επιπροσθέτως άτομα με δείκτη τόσο χαμηλό όπως το 80 μπορούν να μιλούν πολλές γλώσσες και ακόμη, στην περίπτωση ενός Βρετανού, να επιδίδονται σε πολύπλοκες οικονομικές απάτες. Αντιστρόφως, το υψηλό IQ δεν αποτελεί εγγύηση ότι ένα άτομο θα ενεργήσει λογικά - σκεφθείτε κάποιους λαμπρούς φυσικούς οι οποίοι επιμένουν ότι η κλιματική αλλαγή είναι φάρσα.

Η αδυναμία να ζυγίσει κάποιος τα στοιχεία και να εξαγάγει λογικές και συνετές αποφάσεις ήταν εκείνη που εξόργιζε τόσο τον Φλομπέρ. Αντίθετα με τον γάλλο συγγραφέα όμως πολλοί επιστήμονες αποφεύγουν να μιλούν για βλακεία - «ο όρος είναι μη επιστημονικός» λέει ο κ. Μπάντελι. Παρ' όλα αυτά η ιδέα του Φλομπέρ ότι βαθιά κενά λογικής μπορεί να καταλάβουν ακόμη και τα λαμπρότερα μυαλά αρχίζει τώρα να προσελκύει την προσοχή. «Υπάρχουν έξυπνοι άνθρωποι που είναι ανόητοι» λέει ο Ντίλαν Εβανς, ψυχολόγος και συγγραφέας ο οποίος μελετά τα συναισθήματα και τη νοημοσύνη.

Λογική και ένστικτο

Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτό το φαινομενικά παράδοξο; Μια θεωρία προτείνεται από τον Ντάνιελ Κάνεμαν, γνωσιακό επιστήμονα στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον ο οποίος κέρδισε το βραβείο Νομπέλ Οικονομίας για το έργο του σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι οικονομολόγοι συνήθιζαν να θεωρούν ότι οι άνθρωποι είναι εγγενώς λογικοί, όμως ο κ. Κάνεμαν και ο συνάδελφός του Εϊμος Τβέρσκι ανακάλυψαν το αντίθετο. Οταν επεξεργαζόμαστε πληροφορίες, ανακάλυψαν, ο εγκέφαλός μας μπορεί να έχει πρόσβαση σε δύο διαφορετικά συστήματα. Τα τεστ IQ μετρούν μόνο το ένα από αυτά, τη συλλογιστική διαδικασία που παίζει βασικό ρόλο στη συνειδητή επίλυση προβλημάτων. Παρ' όλα αυτά η «θέση» στην οποία είμαστε προγραμματισμένοι στην καθημερινή μας ζωή είναι να χρησιμοποιούμε το ένστικτό μας.

Κατ' αρχάς αυτοί οι ενστικτώδεις μηχανισμοί μάς έδωσαν ένα εξελικτικό πλεονέκτημα, προσφέροντας γνωσιακές εύκολες λύσεις, τις «προδιαθέσεις», που μας βοηθούν να αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα της πληθώρας πληροφοριών. Σε αυτές περιλαμβάνονται ο σχηματισμός στερεοτύπων, το σφάλμα επιβεβαίωσης (confirmation bias) και η αντίσταση στην ασάφεια - ο πειρασμός να αποδεχθούμε την πρώτη λύση που εμφανίζεται σε ένα πρόβλημα ακόμη και αν αυτή δεν είναι η καλύτερη.

Αν και αυτές οι εξελιγμένες προδιαθέσεις, οι οποίες αποκαλούνται και «ευρετικές τεχνικές», βοηθούν τη σκέψη μας σε ορισμένες καταστάσεις, μπορούν επίσης να αποπροσανατολίσουν την κρίση μας αν βασιστούμε άκριτα σε αυτές. Για τον λόγο αυτόν η ανικανότητα να τις αναγνωρίσουμε ή να τους αντισταθούμε βρίσκεται στη ρίζα της ανοησίας. «Ο εγκέφαλος δεν έχει κάποιον διακόπτη που να λέει "θα σχηματίζω στερεότυπα μόνο για τα εστιατόρια αλλά όχι για τους ανθρώπους"» επισημαίνει η κυρία Φερέλ. «Για κάτι τέτοιο θα πρέπει να προπονηθούμε».

Υποδεχθείτε το τεστ RQ

Επειδή αυτό δεν έχει καμία σχέση με το IQ μας, προκειμένου να κατανοήσουμε πραγματικά την ανθρώπινη βλακεία χρειαζόμαστε ένα ξεχωριστό τεστ το οποίο θα εξετάζει τη ροπή μας προς τις προδιαθέσεις. Ενας τέτοιος υποψήφιος έρχεται από τον Κιθ Στάνοβιτς, γνωσιακό ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο στον Καναδά ο οποίος εργάζεται στην ανάπτυξη ενός «δείκτη λογικής» (rationality quotient - RQ) ο οποίος θα αξιολογεί την ικανότητά μας να ξεπερνάμε τις γνωσιακές προδιαθέσεις.

Σκεφθείτε το εξής ερώτημα, το οποίο εξετάζει την προδιάθεση της ασάφειας. Ο Τζακ κοιτάζει την Αν αλλά η Αν κοιτάζει τον Τζορτζ. Ο Τζακ είναι παντρεμένος αλλά ο Τζορτζ δεν είναι. Κοιτάζει ένα άτομο που είναι παντρεμένο ένα άτομο το οποίο δεν είναι παντρεμένο; Οι πιθανές απαντήσεις είναι «ναι», «όχι» και «δεν μπορεί να προσδιοριστεί». Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων θα πει «δεν μπορεί να προσδιοριστεί» απλώς και μόνο επειδή αυτή είναι η πρώτη απάντηση που έρχεται στο μυαλό, μια προσεκτική επαγωγή όμως δείχνει ότι η απάντηση είναι «ναι».

Το RQ θα μπορούσε επίσης να μετρήσει τη νοημοσύνη του κινδύνου, η οποία καθορίζει την ικανότητά μας να υπολογίζουμε πόσο πιθανά είναι ορισμένα ενδεχόμενα. Για παράδειγμα, τείνουμε να υπερτιμούμε τις πιθανότητές μας να κερδίσουμε το λαχείο, λέει ο κ. Εβανς, και να υποτιμούμε την πιθανότητα να πάρουμε διαζύγιο. Η κακή νοημοσύνη του κινδύνου μπορεί να μας ωθήσει στο να κάνουμε κακές επιλογές χωρίς να έχουμε καμία επίγνωση ότι κάνουμε κάτι τέτοιο.

Το υψηλό RQ και η αυτο-αμφισβήτηση

Τι είναι λοιπόν αυτό που προσδιορίζει αν έχετε εκ φύσεως υψηλό RQ; Ο κ. Στάνοβιτς έχει διαπιστώσει ότι αντίθετα με το IQ το RQ δεν εξαρτάται από τα γονίδιά σας ή από παράγοντες της ανατροφής που πήρατε από την παιδική ηλικία σας. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο εξαρτάται από μια ιδιότητα η οποία αποκαλείται μεταγνώση και είναι η ικανότητα να αξιολογείτε την αξιοπιστία της ίδιας σας της γνώσης. Οι άνθρωποι με υψηλό RQ έχουν αναπτύξει στρατηγικές οι οποίες ενισχύουν αυτή την αυτοαντίληψη. Μια απλή προσέγγιση είναι να παίρνετε την ενστικτώδη απάντησή σας σε ένα πρόβλημα και να εξετάζετε την αντίθετή της προτού καταλήξετε σε μια τελική απόφαση, λέει ο κ. Στάνοβιτς. Αυτό σας βοηθά να αποκτήσετε καλή αντίληψη του τι γνωρίζετε και τι δεν γνωρίζετε.

Ακόμη όμως και όσοι έχουν υψηλό RQ μπορούν να ξεγελαστούν από καταστάσεις οι οποίες ξεφεύγουν από τον έλεγχό τους. «Μπορεί εσείς ατομικά να έχετε εξαιρετικές γνωσιακές ικανότητες, όμως το περιβάλλον σας υπαγορεύει πώς θα πρέπει να ενεργήσετε» λέει η κυρία Φερέλ.

Οπως ίσως θα έχετε αντιληφθεί από την εμπειρία σας, οι συναισθηματικοί αντιπερισπασμοί μπορεί να είναι η κυριότερη αιτία σφάλματος. Συναισθήματα όπως η θλίψη ή το άγχος παραφορτώνουν τη λειτουργική σας μνήμη αφήνοντας λιγότερα βοηθήματα για την αξιολόγηση του κόσμου γύρω σας. Προκειμένου να αντεπεξέλθετε μπορεί να πιάσετε τον εαυτό σας να καταφεύγει στις ευρετικές τεχνικές ως μια εύκολη λύση. Η κυρία Φερέλ λέει ότι κάτι τέτοιο ίσως εξηγεί πιο διαρκείς εμπειρίες όπως η «στερεοτυπική απειλή». Αυτή είναι το αίσθημα άγχους που μπορεί να νιώθουν οι μειονοτικές ομάδες όταν γνωρίζουν ότι οι επιδόσεις τους ενδέχεται να θεωρηθεί ότι επιβεβαιώνουν μια υπάρχουσα προκατάληψη. Μελέτες έχουν δείξει επανειλημμένως ότι αυτό το αίσθημα επηρεάζει αρνητικά τη βαθμολογία στα τεστ.

Η εταιρική «βλακεία»

Ισως τίποτε δεν ενθαρρύνει τη βλακεία περισσότερο από τις πρακτικές ορισμένων επιχειρήσεων, όπως έχουν διαπιστώσει ο Αντρέ Σπάισερ και ο Ματς Αλβεσον. Κανένας από τους δυο τους δεν ενδιαφερόταν για τη βλακεία όταν έκαναν την ανακάλυψή τους. Ο κ. Σπάισερ από την Cass Business School του Λονδίνου και ο κ. Αλβεσον από το Πανεπιστήμιο του Λουντ στη Σουηδία είχαν ξεκινήσει με στόχο να διερευνήσουν πώς οι επιφανείς οργανισμοί χειρίζονται τα εξαιρετικά έξυπνα άτομα. Σύντομα όμως αναγκάστηκαν να αλλάξουν τη μελέτη τους.

Ξανά και ξανά αναδεικνυόταν το ίδιο μοτίβο: ορισμένοι οργανισμοί, κυρίως οι τράπεζες επενδύσεων καθώς και οι εταιρείες δημοσίων σχέσεων και συμβούλων, προσλάμβαναν άτομα με πολύ υψηλά προσόντα. Αντί όμως να βλέπουν αυτά τα ταλέντα να χρησιμοποιούνται, λέει ο κ. Σπάισερ, «μας εξέπληξε το γεγονός ότι ακριβώς οι πλευρές στις οποίες είχαν εκπαιδευτεί εξαφανίζονταν αμέσως» σε ένα φαινόμενο το οποίο οι ερευνητές ονόμασαν «λειτουργική βλακεία».

Τα ευρήματά τους είχαν νόημα στο πλαίσιο των προδιαθέσεων και της λογικής. «Αρχικά δεν είχαμε δει τον Κάνεμαν ως ραχοκοκαλιά της δουλειάς μας» λέει ο κ. Σπάισερ. «Αρχίσαμε όμως να παρατηρούμε ενδιαφέρουσες συνδέσεις με πράγματα που είχαμε παρατηρήσει στο εργαστήριο». Για παράδειγμα, οι πρακτικές των οργανισμών κατά κανόνα «πνίγουν» τη νοημοσύνη κινδύνου των εργαζομένων. «Δεν υπήρχε άμεση σχέση ανάμεσα σε αυτό που κάνουν και το αποτέλεσμα» λέει ο κ. Σπάισερ, οπότε δεν είχαν τρόπο να κρίνουν τις συνέπειες των πράξεών τους. Οι εταιρικές πιέσεις ενίσχυαν επίσης την αντίσταση στην ασάφεια. «Σε σύνθετους οργανισμούς η ασάφεια αφθονεί - το ίδιο και η επιθυμία να την αποφύγει κάποιος πάση θυσία» λέει ο κ. Σπάισερ.

Οι συνέπειες μπορεί να είναι καταστροφικές. Σε μια μετα-ανάλυση πριν από δύο χρόνια ο κ. Σπάισερ και ο κ. Αλβεσον ανέφεραν ότι η λειτουργική βλακεία αποτέλεσε έναν άμεσο παράγοντα για τη χρηματοοικονομική κρίση. «Οι άνθρωποι αυτοί ήταν απίστευτα έξυπνοι» λέει ο κ. Σπάισερ. «Ολοι γνώριζαν ότι υπήρχαν προβλήματα με τις ασφάλειες των υποθηκών και τα δομημένα ομόλογα». Ωστόσο όχι μόνο κανένας δεν θεωρούσε ότι είναι δικό του πρόβλημα για να το εξετάσει αλλά επιπλέον οι εργαζόμενοι αντιμετώπιζαν πειθαρχικές κυρώσεις αν εξέφραζαν τις ανησυχίες τους, ίσως επειδή φαινόταν σαν να υπονομεύουν εκείνους που είχαν μεγαλύτερη εξουσία. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ενδεχομένως λαμπροί υπάλληλοι άφηναν τη λογική τους έξω από την πόρτα του γραφείου.

Η Δημοκρατία της ανοησίας

Υπό το φως του οικονομικού κραχ τα ευρήματα θα φαίνονταν να επιβεβαιώνουν κάποιους από τους φόβους του Φλομπέρ σχετικά με την εξουσία των ανόητων σε μεγάλες ομάδες, στην οποία αναφερόταν αστειευόμενος ως «η Δημοκρατία της ανοησίας». Επιβεβαιώνει επίσης ορισμένες από τις παρατηρήσεις του κ. Φαν Μπόξσελ ότι η ανοησία είναι περισσότερο επικίνδυνη σε ανθρώπους με υψηλό IQ - εφόσον συχνά τους ανατίθεται μεγαλύτερη ευθύνη: «Οσο πιο έξυπνοι είναι τόσο πιο καταστρεπτικά είναι τα αποτελέσματα της ανοησίας τους».

Αυτό ίσως εξηγεί γιατί, σύμφωνα με τον κ. Στάνοβιτς, ο οικονομικός τομέας έχει αρχίσει να ζητάει ένα καλό τεστ λογικής «εδώ και χρόνια». Προς το παρόν το τεστ RQ δεν μπορεί να δώσει μια ξεκάθαρη βαθμολογία, όπως το IQ, επειδή για να εξαχθεί μια σταθερή κλίμακα η οποία θα επιτρέπει τη σύγκριση ανάμεσα σε διαφορετικές ομάδες ατόμων θα πρέπει προηγουμένως να γίνει σύγκριση ανάμεσα σε έναν μεγάλο αριθμό εθελοντών. Παρ' όλα αυτά ο επιστήμονας έχει διαπιστώσει ότι απλώς το να κάνουμε αυτό το τεστ βελτιώνει την αντίληψή μας ως προς τις συνηθισμένες ευρετικές τεχνικές, γεγονός το οποίο μας βοηθάει να αντισταθούμε στο τραγούδι αυτών των σειρήνων. Πέρυσι, χάρη σε επιχορήγηση που έλαβε από το φιλανθρωπικό Ιδρυμα Τζον Τέμπλετον, ξεκίνησε ένα τριετές πρόγραμμα για την περαιτέρω ανάπτυξη του τεστ του.

Το αν κάποιος θα τελειώσει αυτό που ξεκίνησε ο Φλομπέρ είναι ένα άλλο ζήτημα. Ο κ. Φαν Μπόξσελ θα εγκαταλείψει μετά το έβδομο βιβλίο του επάνω σε αυτό το θέμα. Η Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των Ηνωμένων Πολιτειών όμως έχει, ενδεχομένως χωρίς να το καταλάβει, πάρει τη σκυτάλη αποφασίζοντας να αρχειοθετήσει κάθε «tweet» στον πλανήτη...

Για εμάς τους υπόλοιπους η επίγνωση της ανόητης φύσης μας μπορεί ενδεχομένως να μας βοηθήσει να ξεφύγουμε από την αρπάγη της. Ισως οι φιλόσοφοι της Αναγέννησης, όπως ο Ερασμος, είχαν καταλάβει απόλυτα την ικανότητα της βλακείας να μας κυβερνά. Κάτω από τις απεικονίσεις της Μωρίας ή Stultitia, θα δείτε την αναγνώριση: «Η μωρία βασιλεύει μέσα μου».